Seslere renkli bir dokunuş-1. Bölüm

Tsırım Ruslan, bir kültür insanı... Kendisi resim ve heykel üzerine çalışsa da hayatı oluşturan yaşam formlarını inceleyen ve onu anlamlandırmak için emek veren bir sanatçı. Kendisiyle sanatı ve Nart destanlarını konuştuk.

-Resim yapmaya nasıl başladınız?

-Bu soruyla o kadar çok karşılaştım ki hayatım boyunca... Yürekten ve aklımın yettiğince cevap vermeye çalışayım.

Çocukluğumdan beri, kendimi bildim bileli resimle uğraşıyorum. Resim sanatını seçeyim diye düşünmedim, birileri de beni yönlendirmedi. Resim için doğdum sanki.

Köyde doğdum ama köyde resim yoktu, resim sanatına dönük çalışmalar yoktu. Nereden çıktı bilmiyorum, resim kalbimde dünyaya geldim sanırım.

-Resimde hangi metotları ve malzemeleri kullanıyorsunuz ?

-Daha çok kumaş ve yağlı boya. Bazen heykel, bazen de grafik. Neyle resim yapılabilirse, ne tür bir malzeme kullanılabilirse kullanıyorum. O an bir malzeme ile çalışırken sıkılırsam başka bir malzemeye geçtiğim ya da farkına varmadan başka bir tekniğe geçtiğim de oluyor. Ya da aklıma farklı bir şey geldiği de oluyor.

-Resimlerinizde hangi temaları işliyorsunuz?

-Bu koca dünyayı ele aldığınızda pek çok tema var; özlem, insan, peyzaj, natürmort gibi... Ben bunlardan farklı bir şey düşünerek yapmıyorum. Resmi bu gün ele aldığınızda, üzerinde düşündüğünüzde, profesyonelce ele aldığınızda bambaşka ve zor bir iş. 19. yüzyılın ortalarından günümüze kadar çok farklı dallarda gelişim gösterdi resim. Onun öncesinde üçyüz, ikiyüz ya da yüz yıl evvelinde resimdeki teknik de, kullanılan malzeme de sınırlıydı. Genel bakışı değiştirmek imkansızdı. 19. yy‘dan empresyonizme kadar neredeyse her gün farklı bir stil çıkmaya başladı. Bugün birbirinden farklı pek çok stil var. Şimdiki, önceki, bugünkü resim tekniklerinin hepsi bir düşüncede ve bir kafada birleşiyor.

-Resimlerinizi nerelerde sergilediniz? Türkiye’de sergi açtınız mı?

-Evet, 1995 ya da 1996 yılında Ahmet Özel’in ve derneğin katkılarıyla Tüyap’ta dünyanın çeşitli yerlerinden gruplarla bir sergim olmuştu. Sonra Ürdün’de birkaç kez sergim oldu. Ürdün prensesi buraya geldiğinde eserlerimi gördü ve davet etti, böylece bir daha gitmiş oldum. Almanya, İngiltere ve Estonya’da sergilerim oldu. Rusya içinde ise Petersburg, Moskova, Rostov, Abhazya Sohum’da, Maykop’ta, Osetya Vladikafkas’ta, Dağıstan Mahaçkale’de ve Nalçık’te de sergilendi eserlerim. Hatırlayamadığım epey bir yerde daha sergim oldu.

-Eserlerinizin temasını Adige kültürü mü oluşturuyor?

-Ne tür bir sanatçı olursa olsun; ister şarkıcı, ister dansçı, ister ressam, ister şair, yazar olsun. Ne tür bir uğraşısı olursa olsun, sanatının temelini içinden çıktığı halkın kültürü oluşturur.

Ama temeli bu olsa da; dünyanın seyrini barındırmıyorsa, dünyanın izini taşımıyorsa, dünyada olup bitenden habersizse, o sanat gerçek olmuyor.

-Adige Nart destanları üzerine çalıştığınızı duydum, bu konuyu bize anlatır mısınız?

-Bu nasıl oldu biliyor musunuz? Bir gün “Bir animasyon yapacağız. Bize eskizler, resimler çizer misin?” dediler. “Olur, hatta animasyonun senaryosunu da yazıp çizeyim” dedim. “Olur” dediler.

Senaryo Nart müzikali ile ilgiliydi. Senaryoyu yazmak için bir başlangıç ve bitiş yok. Bir yerden başlattığımızı varsaysak, mesela Sosrıko olsun, Peterez olsun, Setenay guaşe olsun hikayenin başlangıç noktası ne olacak, nereden başlatacaksın? Bir yerden başlatmak ve bir yere bağlamak gerekiyor.

Bu sorunu nasıl aşacağım derken, Adigecenin içinden çıkış noktasını buldum. “Gök daha kabuk bağlamamışken, yeryüzü daha oluşmamışken…” Bu söz başlangıç noktam oldu ve devam etti. Ama animasyon işi olmadı, gerçekleşmedi. Ben de bir şekilde başlamış olduğum bu işe devam ettim. Bir yıl okuma ve çizimler yaptıktan sonra Nartlarla ilgili bu çalışmayı yapmak istedim ama çalışmamın tam olgunlaştığını düşünmüyordum.

Yaptıklarını iyi bir nokta, bir büyük başlangıç gibi düşünüp resmini yapsan da yeterince derinine inilememiş gibi geliyordu bana.

Bu kaygılarla bugüne kadar yapamam diye kendi kendime söylensem de dayanmayıp 9-10 çalışma yaptım. Ama onları da sonradan beğenmedim.

Ben senaryoyu dilin müzikalitesini beğenerek yazmaya başlamıştım, müzikalitede gördüğüm derinlik beni daha da içine çekti.

Biri var Ber Hikmet adında, Türkiye’den. Adigece için bir devrim yaptı. Onun yaptığı doğru olmuş veya olmamış kısmını tartışmıyorum. O kısmını tartışacak olanlar dilbilim üzerine çalışanlardır. Ben dilbilimden çok fazla anlamam. Bana göre yaptığı bir devrim...

Kime sorarsanız sorun, ‘Adigece ses dili’ diyecektir. Her ses bir anlam veriyor, onun omurgasını oluşturan da ses dili. Bu hepsinde var, bu temelle yaklaşmaktır devrim. Üstelik bu o kadar da gizli saklı değildi, o kadar aleniydi ki anlamlandıramadan geldik. Hikmet, “Bunların derin anlamları var” dedi ve düşüncemizi paramparça etti.

Şimdi onun bakış açısıyla her sesin bir anlam içerdiğinden hareketle müzikali kimse ele almadı. Bu yaklaşımı gösteren bir çalışma olmadı.

Destanda arkaik bir söz var, anlamını tam olarak bilmediğimiz ama bir anlamı olduğunu bildiğimiz bir söz. Ber Hikmet’in söylediği biçimde baktığımızda özünü barındıran omurgayı görüyorsunuz. Adigecenin özüyle baktığınızda kendi müzikal yapısındaki farkı görüyorsunuz.

(Devam edecek)

Ч.С. - Нобэ Црым Русльан допсалъэ, езыр Адыгэ художникщ, сурэтымрэ скульптурэмрэ яужь итщ. Адыгэ хабзэм, гъуазджэм, нарт хъыбарыжьхэм теухуа лэжьыгъэхэри и1эщ.

Ч.С. – Сурэт щ1ын Iуэхум дауэ хыхьа узэрыхъуар?

Ц.Р. – А упщIэм и жэуапыр апхуэдизкIэ кудрэ жыс1эн хуей хъуащи си ныбжьым къриубыдэу, гук1э сщ1эм ещхьу жыс1эфынущ. Сызэрыц1ык1у лъандэрэ, зэрысщ1эж лъандэрэ сурэт щ1ыным сыпылъщ. Сурэт щ1ыныр 1эщ1агъэу къыхэхыным зыми сыхигъэзыхьакъым. Абы сыкъыхуалъхуауэ апхуэдэ зыгуэрщ. Къуажэм сыкъыщыхъуа щхьэк1э, къуажэм апхуэдэ сурэтыщ1 1уэху щымы1а, сурэт 1уэху къыщемык1уэк1а щхьэк1э, дэнэ къик1ами сщ1экъым, ар си гум илъ хуэдэу сыкъэхъуащ.

Ч.С. - Сурэт щ1ыным теухуауэ сыт хуэдэ методикэ узэрылажьэр, сыт хуэдэ материалхэр нэхъ зепхьэрэ?

Ц.Р. Щэк1рэ ойлымрэ нэхъыбэу. Скульптурэми зэзэмызэ зызот, графикэри си мыхьэмышхкъым. Сытк1э сурэт пщ1ы хъунуми, сыт хуэдэ материал щы1эми, псоми соплъ… Иджы зы материалым уитурэ улажьэурэ-щэ, уужэгъу, уи 1эпэр шхэурэ, нэгъуэщ1 зыгуэрым ущишэ щы1эщ. Мыпхуэдэ зыгуэр сщ1арэт жып1эу уигу къилъадэу... Апхуэди къохъу.

Ц.С. – Уи сурэтхэм я темэхэр сытым теухуа нэхъыбэуэ?

Ц.Р. - Мы дунеижьыр къапщтэу щытмэ, зыбгъупщ1 щы1эу жып1э хъунщ. IэнатIэти, лъагъуныгъэти, ц1ыхугъэти, пейзажти, натюрмортти, апхуэдэу зыбгъупщ1 щы1эу аращи, сэ ахэм я лейуэ зыгуэр сщ1ыуэ сыбжыркъым, къэзгупсысаIауэ апхуэдэу щыткъым. Сурэт щIыным и 1уэхур, нобэ къапщтэ нэужь, иджыпсту мыпрофессиональнэ 1уэхугъуэк1э утепсэлъыхь нэужь, ар 1уэху гугъу, 1уэху щхьэхуэ гуэрщ. Абы гъэщ1эгъуэнурэ зеужь иджыри къэсыхук1э… Илъэсищэ хуэдизк1э, илъэс щит1 хуэдизк1э, зимыхъуэжу сурэт щ1ын еплъык1эм, сурэт зыращ1 техникэм зимыхъуэжу, сурэт зыращ1 гупсысэм зимыхъуэжу XIX-нэ л1эщ1ыгъуэм ику пщ1ондэ ек1уэк1ат. XIX-нэ л1эщ1ыгъуэм къыщ1идзэщ, импрессионизм жыхуа1эм деж къыщыщ1идзэри, зэридзэк1щ аби, махуэ къэс зэрыжа1эм хуэдэу, зы стиль гъэщ1эгъуэн къыкъуэк1ыу щ1идзащ. Стиль зэмыл1эужьыгъуэ куэд щы1эщ нобэ. Иджы ахэри, пасэм щыгъуэ щы1а сурэт щ1ык1эри, а стилыщ1э къэхъуахэри, псори, зы гупсысэм хэтщ, зы щхьэм итщ.

Ч.С. –Уи сурэтхэр дэнэ къыщыбгъэлъэгъуа? Тыркум гъэлъэгъуэныгъэ щыуи1а?

Ц.Р. – Нт1э, Тыркум, Ахъмэт Озэл жери зы сурэтыщ щы1эщи, а Ахъмет и ф1ыгъэк1э, Хасэм я ф1ыгъэк1э, 1995-96 гъэхэм щызиIащ. Ит1анэ Иорданием мызэ-мыт1эу сыщы1ащ. Иорданием и пщы щауэр мыбы къак1уэщ аби, зырымыщ1эк1э си лэжьыгъэхэр илъагъури, сригъэблэгъэри, абыи щызгъэлъэгъуэу щытащ, абыи сыщы1ащ.

Германием, Инджилизым, Эстонием щызгъэлъэгъуащ, Абхъазым Сухум, мыдэк1э Урысейм, Бытырбыху (Петербург), Мэзкуу (Москва), Ростов, Мыекъуапэ, мо Осетием Владикавказ, адэк1э Дагъыстаным Махачкала, Къэбэрдейм Налщыч. Мис апхуэдэурэ зыкъомым щызгъэлъэгъуащ. Псори уигу къинэжын?

Ч.С. –Уи лэжыгъэхэм лъапсэу я1эр Адыгэ культурэращ, аракъэ?

Ц.Р. – Сыт хуэдэ артисти жыт1энщи, ар уэрэджы1ак1уэ ирехъу, къэфак1уэ ирехъу, сурэтыщ1 ирехъу, усак1уэ ирехъу, тхак1уэ ирехъу, сыт хуэдэ щ1эныгъэ абы игъэзащ1эу щытми, т1ум щыгъуэми и лъабжьэм щыIэр укъызыхэк1а лъэпкъым и культурэращ.

Ар и лъабжьэ щхьэк1э, мы дунейм къыщек1уэк1 1уэхугъуэхэм хэмыт нэужьым, мы дунейм ижь къыщ1имыху нэужьым щыпкъэ хъукъым ар.

Ч.С. – Адыгэ Нарт Эпосым yелэжьу зэхэсхащ. Ар т1эк1у къытхуэп1уэтэн?

Ц.Р. – Ар зэрыхъуар анимацие гуэр тщ1ынущ жа1эри, сурэт эскиз, сурэтхэр зэрытщ1ынум теухуауэ лэжьыгъэ зыгуэрым къызихьэл1ащ. «Дэгъуэщ, сщ1ынщ, анимацием и сценариер сэ стхыжынщ», жыс1эри дызэгурыIуащ. Иджы сценарие птхын щхьэк1э, Нарт пшыналъэрат зытеухуари, пшыналъэм к1эи пэи и1эу щыткъым езым, зы щ1ып1э деж къапщтэу, псалъэм щхьэк1э, Сосрыкъуэ теухуауэ, Бэтэрэз теухуауэ, Сэтэней Гуащэ теухуауэ, зыгуэрым теухуауэ анимацие бгъэувын хуей хъумэ, гугъущ къыхэбдзэну, и къежьап1эр къэпхутэну. Зыщ1ыпэ деж къыщежьэн хуейщ, зыгуэрым хуэпшэн хуейщ. Мис апхуэдэ проблемэ къыкъуэк1ащ анимацием теухуауэ. Зы щ1ып1э деж къыщежьэ хуэдэу, зэрыхъуну псалъэхэр езы Адыгэбзэм хэту къэзгъуэтри, “уафэр щымыджэмыпц1эу, щ1ылэр щызэпц1агъащ1эм” жыхуи1э псалъэмк1э къезгъажьэри, адэк1э псынщIэу ежьащ. Арщхьэк1э анимацие 1уэхугъуэр пыхужащ.

Анимацием и 1уэхур къутащ, ауэ сэ езы пшыналъэм сыхэпщ1а хъуащ. Нарт пшыналъэм теухуауэ сурэт щ1ыныр сигу илът, ауэ си лъэк1ыныгъэр абы апхуэдэу нэсауэ сыбжыртэкъым. Сыпэлъэщыну сыбжыртэкъым. Ар зы лъагэ гуэру, зы ф1ы гуэру, зы ехьэжьа гуэру, сытми къызэрыгуэк1ыу сурэт пщ1ы нэужь абы нэс унэмысын хуэдэу, апхуэдэу куууэ ухэмыплъэфын хуэдэу къысщыхъууэ екIуэкIырт. Дауэ хъуми, зэ сытегушхуэри къезгъэжьащ, лэжыгъэ зыбгъупщ1и сщIащ.

Ауэ ари сигу иримыхьыжу, анимациер къыкъуэк1ащ, анимациер къыкъуэк1ри, анимациер къутэжащ, ауэ сэ пшыналъэм сыхыхьа хъуат бзэм теухуауэ. Сыхыхьа хъуат синографием теухуауи, сыкъэмыувы1эжыфу, езы пшыналъэм хэслъэгъуа, а сызэрыхэса т1эк1ум гу зылъыста 1уэхугъуэхэм нэхъри сызэIэпашащ.

Адэк1и нэгъуэщ1 зы гъэщIэгъуэн гуэри щы1эщ. Зи гугъу сщIыр Бер Хьикметщ. Тыркум къыщыхъуа зы адыгэ щIалэщ. Адыгэбзэм теухуауэ революцие ищ1ащ а щ1алэм. Абы ищ1ар хъуа е мыхъуа 1уэхугъэм сытепсэлъыхьыркъым. Абы тепсэлъыхьыпхъэр бзэ щ1эныгъэ зи1э, бзэм теухуауэ гупсысэ зи1эхэращ. Сэ абы хэсщ1ык1ыркъым апхуэдэу. Ауэ абы ищ1ар зэрыреволюциер хьэкъщ сэрк1э.

Уи ф1эщ умыщ1ынк1э 1эмал имы1эу “Адыгэбзэр макъыбзэщ” жеIэ Хьикмэт. Гуры1уэгъуэщ, макъ къэсыхук1э зыгуэр къок1, зыгуэри, абы ипкъ итк1э, макъыбзэщ. Аркъудейр къыдэщти, ар революциещ. Ар апхуэдизу гъэпщк1уауэ щыткъым. Апхуэдизк1э къызэ1ухауэ щытщи, мыхьэнэ едмытурэ дыкъак1уэт.

Дыкъак1уэти, «ей щ1алэ, мыбыхэм мыхьэнэшхуэ и1эщ» жери абы къызэ1уихри, щхьэр зыхигъэзэрыхьащ Берым. Иджы абы зыхигъэзэрыхьам и 1уэхугъуэк1э, макъ къэсыхунк1э мыхьэнэ гуэр зэри1эм ипкъ итк1э, пшыналъэм зыри бгъэдыхьакъым. Апхуэдэ зыгуэрми и мэ щыуауэ щыткъым. Псалъэ гуэрхэр хэтщ иджыри архаикэ псалъэу, къик1ри дымыщ1эж хуэдэу. Ауэ мы Берым жыхуи1а 1уэхугъуэм ипкъ итк1э уеплъ нэужьым нэгъуэщ1 зыгуэрхэр хэплъагъуэу щIыбодзэ. Адыгэбзэм ипкъ итк1э уеплъ нэужь, езы пшыналъэри нэгъуэщ1 зыгуэру къыщ1едз. Сытми, мис ахэр зы къэмынэри зыхыхьэжщ аби, езы пшыналъэри зэрыщы1эр пшыналъэбзэрэ хъыбарыбзэри зэрыщыIэр нахуэ хъуащ…

(Иджыри къыкlэлъыкlyэнущ)