Image
2020 Ocak

Rusya nüfus sayımlarında etnik adlandırma

Rusya nüfus sayımlarında etnik adlandırma

Erol Taymaz

Rusya Federasyonu çok sayıda etnik topluluktan oluşan bir devlet. Yapılan nüfus sayımları etnik çeşitliliği yansıtıyor. Rusya Federasyonu’nda yapılan nüfus sayımları Kuzey Kafkasyalılar açısından da çok önemli. Nüfus sayımları, Kuzey Kafkas halklarının nüfusunun nasıl değiştiğini, anadilini kullanma düzeyinin ne olduğunu gösteriyor.

Bu yazıda sayım sonuçlarını değil, 2002 ve 2010 genel nüfus sayımlarında etnik adlandırma verilerinin nasıl düzenlendiğini inceleyeceğiz.[1] Fakat öncelikle bazı terminoloji ve tercüme sorunlarına değinmek gerekiyor.

“Halklar hapishanesi” olarak tanımlanan Çarlık Rusyası’nın yıkılmasından sonra yerine Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) kuruldu. Çok sayıda etnik topluluğun yaşadığı SSCB’de ulusal sorunun çözümü olarak “ulusal bölgesel özerklik” benimsendi ve bu kapsamda etnik toplulukların tanımlanmasına ilişkin sınıflanmalar geliştirildi. Etnik topluluklar “ulus”, “milliyet”, “aşiret”, “etnografik grup” ve “ulusal grup/azınlık” gibi sınıflara ayrılırken, bir ölçüde buna paralel olarak “birlik cumhuriyeti”, “özerk cumhuriyet”, “özerk bölge” ve “özerk/ulusal yöre” şeklinde farklı düzeylerde ulusal bölgesel özerklik biçimleri oluşturuldu.[2] SSCB’nin dağılmasından sonra Rusya Federasyonu’nda (RF) özerk yapılanmalar ve etnik adlandırmalar kısmen benzer şekilde devam etti.

Rusça etnik adlandırma ve sınıflamalara ilişkin terimlerin bire bir karşılıklarının olmaması, bu terimlerin Türkçeye çevrilmesinde sorunlara yol açıyor. Bu nedenle bu yazıda etnik adlandırmaların Rusçasını da kullandık. Türkçe tercümede, yaygın olarak kullanılan terimleri tercih ettik. Bu nedenle Кабардинцы’yi “Kabardeyli” veya “Kabardalı” olarak değil, “Kabardey” olarak yazdık. Bunun iki istisnası var. Абазины’i “Abaza” olarak değil, Rusça aitlik eki (“-in”) ile, “Abazin” olarak yazdık, çünkü Türkçe “Abaza” kavramı çoğu kez Abhazlar için de kullanılıyor. Адыгейцы için de “Adıge” değil, tam karşılığı olan “Adıgeyli” terimini seçtik, çünkü Rusça Адыгейцы terimi tüm Adıgeleri kapsamıyor.

RF Anayasası’na göre (Madde 26) “herkes milliyetini belirleme ve açıklama hakkına sahiptir ve kimse milliyetini belirlemeye veya açıklamaya zorlanamaz”. Bu nedenle, Rusya Federal Devlet İstatistik Bürosu’nun (Rosstat) açıklamasına göre, nüfus sayımlarındaki “milliyetiniz” (Ваша национальная принадлежность) sorusunun cevabı değiştirilmeden sayım formuna yazılıyor[3]. 14 yaşından küçükler ve akli melekeleri yerinde olmayanların milliyeti ebeveynleri veya yasal vekilleri tarafından tanımlanıyor. Sayılan kişi milliyetini açıklamak istemezse, sayım formunda cevapsız olduğu belirtiliyor.

Nüfus sayımına katılan kişiler, istedikleri etnik adlandırmayı yazdırdıktan sonra, verilen cevaplar, kişinin milliyet ve anadili gibi sorulara verdiği cevaplar kullanılarak toplulaştırılıyor. Toplulaştırma işlemi için Rusya Bilimler Akademisi Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü tarafından oluşturulan ve ilgili Nüfus Sayımı Çalışma Grubu tarafından onaylanan “milliyetler” (национальности) ve “etnik gruplar” (этнических групп) listesi kullanılıyor. Örneğin 2002 nüfus sayımına katılanlar en az 776 farklı isim yazdırdı.[4] Bu 776 farklı isim Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü tarafından belirlenen 142 milliyet ve 40 etnik gruba indirgendi. 2010 sayımında ise 145 grup ve 48 alt-grup tanımlandı (2010 nüfus sayımı metodoloji açıklamasında “milliyet” ve “etnik grup” yerine “grup” ve “alt-grup” kavramları kullanıldı). Sayıma katılanların kendi adlandırmalarına ilişkin veriler sadece metodoloji açıklamasında yer alıyor; nüfus sayımına ilişkin tablolar toplulaştırılmış tanımlara göre hazırlanıyor.

2002 ve 2010 nüfus sayımlarında Adıgeler 4 grupta tanımlandı: Адыгейцы [Adıgeyli], Черкесы [Çerkes], Кабардинцы [Kabardey] ve Шапсуги [Şapsığ]. (Şapsığlar 1989 sayımında “Adıgeyliler” içinde sayılmıştı.)[5] Bu sınıflamada “Adıgeyli”, “Çerkes”, “Kabardey” ve “Şapsığ” terimleri, sırasıyla, Adıgey, Karaçay Çerkes, Kabardey Balkar cumhuriyetleri ile Şağsığ bölgesindeki Adıgeleri tanımlamak için kullanılıyor. Abazalar da Абазины [Abazin] ve Абхазы [Abhaz] olarak iki gruba ayrılmış durumda.

Anadili sorusuna verilen cevaplar da benzer şekilde değerlendiriliyor. Fakat anadil konusunda yazın dilleri esas alınıyor. Bu nedenle Adıgece, адыгейским (Adıgeyce) ve кабардино-черкесским (Kabardey-Çerkesce); Abazaca da абазинским (Abazince) ve абхазским (Abhazca) olarak ikişer gruba ayrılıyor. Benzer şey Karaçay ve Balkarlar için de geçerli. Karaçay ve Balkarlar iki ayrı grup olarak, dilleri ise ise tek dil olarak карачаево-балкарским (Karaçay-Balkarca) olarak tanımlanıyor.

2002 nüfus sayımında, sayıma katılanların kendilerini nasıl tanımladığına dair veriler Tablo 1’de görülüyor (bu tabloda sadece bazı Kuzey Kafkasya halklarına ilişkin veriler yer alıyor). Tabloda görüldüğü gibi 2002 sayımında 148 kişi kendisini “Abzeh”, 15 kişi “Bjeduğ”, 128,262 kişi “Adıgeyli” olarak tanımlamış. Bu kişilerin tamamı yayımlanan istatistiklerde “Adıgeyli” altında toplanıyor.

 

Tablo 1. 2002 Nüfus Sayımında Kişilerin Kendi Etnik Adlandırmaları

Rusça (Kiril)

Rusça (Latin)*

Türkçe

Sayı

Абадзехи

Abadzehi

Abzeh

148

Абаза

Abaza

Abaza

21

Абазины

Abaziny

Abazin

37908

Абхазы

Abhazy

Abhaz

11357

Адыгейцы

Adygejcy

Adıgeyli

128262

Адыгэ

Adygè

Adıge

152

Апсуа

Apsua

Apsua

1

Балкарцы

Balkarcy

Balkar

108412

Бесленеевцы

Besleneevcy

Besleney

3

Бесленеи

Beslenei

Besleney

1

Бжедуги

Bžedugi

Bjeduğ

15

Дигор

Digor

Digor

1

Дигорон

Digoron

Digoron

8

Дигорцы

Digorcy

Digor

562

Ингуши

Inguši

İnguş

413009

Ирон

Iron

İron

9

Иронцы

Ironcy

İron

34

Кабардей

Kabardej

Kabardey

3

Кабардинцы

Kabardincy

Kabardey

519932

Карачаевцы

Karačaevcy

Karaçay

192025

Карачай

Karačaj

Karaçay

154

Карачайлыл

Karačajlyl

Karaçay

3

Мамхеги

Mamhegi

Mamheğ

1

Махмеги

Mahmegi

Mamheğ

1

Махмеговцы

Mahmegovcy

Mamheğ

3

Осетины

Osetiny

Oset

514166

Осетины-дигорцы

Osetiny-digorcy

Oset-Digor

36

Осетины-иронцы

Osetiny-ironcy

Oset-İron

18

Османы

Osmany

“Osmanlı”

4

Турки

Turki

Türk

92147

Турки-батумцы

Turki-batumcy

Batumlu Türk

10

Турки-месхетинцы

Turki-meshetincy

Mesket Türkü

3257

Турки-османы

Turki-osmany

Osmanlı Türkü

12

Турки-сухумцы

Turki-suhumcy

Sohumlu Türk

4

Туркмены

Turkmeny

Türkmen

33014

Тюрк

Tjurk

“Türk”

382

Черкесы

Čerkesy

Çerkes

60482

Чеченцы

Čečency

Çeçen

1360027

Чеченцы-аккинцы

Čečency-akkincy

Çeçen-Akkin

114

Шапсуги

Šapsugi

Şapsığ

3231

* ISO 9 standardına göre Latin karakterlere çevrilmiştir

Sayımda kendilerini “Batumlu Türk”, “Mesket Türkü”, “Osmanlı Türkü”, “Sohum Türkü”, “Türkmen” ve “Türk” olarak tanımlayan kişiler de, istatistiklerde bu isimler altında değil, Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü tarafından belirlenen gruplar altında yer aldı.

2010 nüfus sayımında uygulama ana hatları ile aynı, fakat nüfus yapısındaki değişimlere paralel olarak grup ve alt-grup tanımlarında bazı değişiklikler yapıldı. Örneğin 2002’de “Orta Asya Arapları” grubu nüfusu olmadığı için 2010’da listeden çıkarıldı. 2002’de “diğer” kategorisinde sayılan Bosnalı, Makedon, Pakistanlı, Pamirli, Sloven, Hırvat ve Karadağlı grupları 2010 sayımında ayrı gruplar olarak tanımlandı.

Tablo 2’de de 2010 sayımında kişilerin kendi milliyetini ve anadilini nasıl tanımladığı ve hangi grupta sınıflandığını (Adıgeler örneğinde) gösteriyor. 2010 sayımında kendilerini Адыге, Адыги ve Адыгэ olarak tanımlayan 7,288 kişi, anadiline göre Кабардинцы (Kabardeyli), Черкесы (Çerkes) ve Адыгейцы (Adıgeyli) gruplarına yazıldı.

 

Tablo 2. 2010 Nüfus Sayımında Kişilerin Kendi Etnik Adlandırmaları ve Yazıldıkları Gruplar

Kendi tanımlaması

Anadili

Nüfus

Yazıldığı grup

Адыге

кабардинский (Kabardeyce)

8

Кабардинцы (Kabardey)

Адыге

черкесский (Çerkesce)

4

Черкесы (Çerkes)

Адыге

Kabardeyce ve Çerkesce dışında bir dil

34

Адыгейцы (Adıgeyli)

Адыги

Кабардинский (Kabardeyce)

34

Кабардинцы (Kabardey)

Адыги

Черкесский (Çerkesce)

13

Черкесы (Çerkes)

Адыги

Kabardeyce ve Çerkesce dışında bir dil

5927

Адыгейцы (Adıgeyli)

Адыгэ

Кабардинский (Kabardeyce)

31

Кабардинцы (Kabardey)

Адыгэ

Kabardeyce dışında bir dil

1237

Адыгейцы (Adıgeyli)

 

Özetle, RF nüfus sayımlarında kişiler kendi milliyetlerini söylüyorlar, fakat bu veriler derlenirken etnolog ve antropologlar tarafından tanımlanan etnik topluluk adlandırmaları kullanılıyor. Bu listede yer alamayan etnik topluluk isimleri de “diğer” kategorisini oluşturuyor.

 

RF nüfus sayımlarında Адыгейцы [Adıgeyli] olarak yayımlanan veri, Adıgelerin (Адыги/Aдыгэ) toplam nüfusunu değil, sadece Adıgeylilerin, yani genelde Adıgey Cumhuriyeti kökenli Adıgelerin nüfusunu gösteriyor. Adıge halkının nüfusu, dört alt-grubun toplamından oluşuyor. Bir başka deyişle, Adıge [Адыги/Aдыгэ] ve Adıgeyli [Адыгейцы] kavramları aynı anlama gelmiyor.

RF nüfus sayımlarında Adıgelerin “Adıgeyli”, “Çerkes”, “Kabardeyli” ve “Şapsığ” olarak dört alt-grup ve Abazaların “Abazin” ve “Abhaz” olarak iki alt-grup halinde tanımlanmasının kökenleri, yazının başında belirtildiği gibi, SSCB’de uygulanan ulusal bölgesel özerkliğe ve etnoloji çalışmalarına dayanıyor. Bu uygulamaların değerlendirilmesi başka bir yazının konusu olacak.

Notlar:


[1]     Görüş ve önerileri için Sayın Murat Papşu’ya teşekkür ederim.

[2]     Bu konudaki çalışmalara bir örnek olarak, bkz. Bromley, J.V., vd. (1982), Present-Day Ethnic Processes in he USSR, Progress Publishers, Moskova.

[3]     Bu yazıdaki tüm bilgi ve veriler Rusya Federal Devlet İstatistik Bürosu’nun (Rosstat) web sitesinden alındı, bkz. https://www.gks.ru/vpn_popul

[4]     Rosstat tarafından yayımlanan tabloda bu 776 gruba ek olarak “diğer” kategorisinde 40551 kişi yer alıyor.

[5]     1999 yılında kabul edilen “RF yerli [indigenous] halkların haklarının korunması hakkında” yasaya göre yerli halklar, “atalarının geleneksel yerleşim bölgelerinde yaşayan, geleneksel yaşam tarzını, ekonomik faaliyetlerini ve zanaatlarını koruyan, kendisini ayrı bir etnik topluluk olarak tanıyan ve RF içerisindeki nüfusu 50,000’den az olan” halklar olarak tanımlanıyor. Bu yasa uyarınca hükümet tarafından ilk kez 2000 yılında hazırlanan “RF Yerli Azınlıklar Birleşik Listesi”nde Şapsığlar ve Abazinler de “yerli azınlık halk” olarak tanımlandı. Bu listede yer alan halklar Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü tarafından hazırlanan listede de yer aldığı için 2002 sayımında Şapsığların ayrı bir grup olarak değerlendirildiği düşünülebilir.