Çerkeslerde gelin alma ritüelleri ve yeni aile kurma

       Çerkesler tarih sahnesinde oluşturdukları en önemli ve en kalıcı eserleri ‘Xabze’ olgusudur. Xabze’de her şey bir kurala bağlıdır. Adeta, kuralsız herhangi bir hareket söz konusu değildir. Hayatın kendisi de kurallar manzumesinden ibarettir. Kural ise yaşamı anlaşılır kılmakta, vücut dilini oluşturmakta ve tarihi geniş zaman dilimlerinde evrensel toplum hafızasını oluşturmaktadır. Toplumun çekirdeği ise ailedir. Aile ise Adige Xabze’nin en kıymetli hazinesidir. Bu hazinenin temel taşı da kadındır.

       Kadın - erkek ilişkileri de fiziksel güç üstünlüğü hiçbir zaman akla gelmeyecek bir şekilde, saygınlık ve nezaket esasına dayandırılmıştır. Dolayısıyla Adigelerde hem kadın - erkek ilişkileri hem aile yapıları hem de çocuğun eğitimi mükemmel bir terbiye altına alınmıştır. Bu da modern zamanlarda ‘medeniyet / sivilizasion’ anlamına gelmektedir. Öyleyse, Xabze insanı inşa medeniyettir, diyebiliriz. Aşağıda ‘Çerkeslerin Gelin Alma Ritüelleri ve Aile Kurma’ kültürü Adığabze olarak ele alınmıştır. Okuyacağınız bu bölüm ‘ÇERKESLERDE AİLE YAŞAM TARZI’ adlı Düzce Üniversitesi, Çerkes Dili ve Edebiyatı, Yüksel Lisan Tezimin ‘НЫСАЩЭР - УНЭГЪУАКIЭР’ bölümüdür. Nıse Tepçe /Geline Övgü adlı nazım 16. dakikadan sonra başlamaktadır. Videoda bulunmayan birkaç mısra Şaziye Hala’mdan sonra derlendiğinden sonradan ekleme yapılmıştır. Metni Adığabze olarak ilginize sunuyorum.

       НЫСАЩЭР - УНЭГЪУАКIЭР

       Нысащэр…УнакIэр…Лъэпэмаф. Зигъо къэсырэр умышIэмэ, игъонэмысы охъу. КIэлэмрэ пшъашъэмрэ унагъо зэдихьан гухэлъ зызэдашIыкIэ, кIалэр зэрэшъыпкъэр нафэу, гъусэ иIэу пшъашъэм псэлъыхъо факIощтыгъэ. Мыщ, кIалэр зэрэшъыпкъэр лъэныкъуитIуми яунагъохэм зэдашIагъэ хъущтыгъэ. Пшъашъэм а дакъикъэм джэуапыр аримытэу къыгъанэщтыгъэ. Пшъашъэм “сиджэуап укълъыхъужьмэ, тинахьыжъхэм зыгорэ къышъуаIожьын…” фэдэу зыгорэхэр зыриIокIэ, пшъашъэм, дэкІонэу гоон зэриIэр пшIэщтыгъэ. Ау къин ухэхьагъ, джырэкIэ гухэлъ зэримыIэр чIэгъыбзэкIэ зыриIокIэ, “усфаеп” махьанэ иIэщтыгъэ.

       КІэлэ лъэныкъом джэуапыр арамытыжьын ипэ, пшъэшъэ лъэныкъом зэпыхъо-пыщэхэр зэрэугъоин, нахьыжъ унашъо ашIыщтыгъэ. Апэдэдэ пшъашъэр фэе-фэмыем кIэупчIэщтыгъэх. Пшъашъэр зэрэфаер зызэрэгъашIэ нэужым, Iофыр зэрэхъущтыр зэпыхъо-пыщэхэм унашъо амышIэу, кIэлэ лъэныкъор джэуапым къылъыкIожьыным ежэщтыгъэх. КIэлэ лъэныкъор джэуап ыхьыным пае къэбарыхьэхэр къакIохэу, джэуапыр хъунэу зэраты нэужым, пшъашъэр зэратыгъэр, благъэ пстэуми арагъэшIэжьыщтыгъэ. Ащ нэсыфэ Iофыр зытетыр зышIэщтыгъэхэр тыш-нышхэр арыгъэ.

       КIэлэ унагъор пшъэшъэ лъэныкъом тэрэзэу амышIэрэмэ, ыныбжь икъугъэу хъулъфыгъэ нэбгыритIу унаплъэ1 агъакIощтыгъэ. Унаплъэ кIоныр шъэфэуи, къэбар агъэIузэ нафэуи хъущтыгъэ. Шъхъафэу унаплъэ амыгъакIохэми, кIэлэ унагъор зышIэрэхэм акIэупчIахьыхэзэ зэрагъэшIэщтыгъэ. Ыджырэ лъэхъанхэм Iофыр мыщ фэдизэу кIагъэкIыжырэп. Нахь псынкIэу зэрэгъущтым еплъых. КIэлэ лъэныкъом, пшъашъэм иджэуап лIыкIо фагъэкIощтыгъэ. Джэуапыр хьазырмэ, “хъяр хэлъэу блэгъэ кIахьэу Тхьам ерэшI, Тхьам ерэгъэтэмам,”- фэдэу хъохъухэкIэ джэуапыр араIощтыгъэ. Пшъэшъэ лъэныкъор мыхьазырмэ, е загъэлъэпIэжьыным фаехэмэ ятIонырэ- ящэнырэу къызкIэлъагъэкIожьыщтыгъэх. 

       КIэлэ лъэныкъом джэуапыр тэмамэу захьырэ нэужым, япыхъо-пыщэхэм къэбар аратын, Iофым зыфагъахьазырыщтыгъэ. КIэлэ лъэныкъор блэгъэ кIэпсы хъущтым адыж лIыкIохэр агъэкIони нысэщэ пIалъэхэм епхыгъэу зыфаехэр сыдми къызэрагъэшIэн къэкIожьыщтыгъэх. Ащ нэужым нэчахьытх пIалъэм кIэлэ лъэныкъор лъыкIощтыгъэ. Нычахьытхым зыкIохэкIэ, ыпэ уасэр хагъэунэфыкIыщтыгъэ.

       ЛъэныкъуитІур пшъашъэм иуасэ пае зэгурыIоным зылънэсыхэкІэ, пшъашъэм янэ-ятэ Іофым хэIэзахьыщтыгъэп. Атэш-анэшхэр, тхьаматэ купым унашъохэр ашIыщтыгъэх. Уасэ хагъэунэфыкIы зыхъурэм, пшъэшъэ лъэныкъом зэриIорэр мыхъудэдэми, ыпэ ытыщтыгъэ. Илъэс шъэныкъо горэ узэкIэIэбэжьымэ, осэшхо зиIэхэри къахэкIыщтыгъэ. Ау мары нахь агъэфэдэщтыгъэ уасэр. Къетхыжы, Ялчын Кая, Черкэсхэ-1 зицIэ тхылъым, нэкIубгъо:145м “ОсэIых-Уасэ” шъхьаIым: “Уасэр нычахьытхыгъом хагъэунэфыкIы. Ыпэрэм уасэр былымышхом ащыщрэ шыпэрыт зицIэ зыш лъэпкъырэ хъущтыгъэ, унагъоми апхыгъэу хъущтыгъэ. Псалъэм пае уасэр, Iузыняйлам, 1950 илъэсхэм, шитIу, цуитIу, Лира 500 арыгъэ,2”- еIо къетхыжьы. Ащ уасэр зэрэлъапIэу зэрэщытыгъэри, мыщ имэхьани пшъашъэр плъытэнэу зэрэщытэри, пшъашъэр тышым ащэу, ятэ зилъэгъужьрэм уасэу къаIахыгъэм къыщымыкIэу пкIи фешIыжьы, шIухьафтыни ретыжьэу къыпетхэжьы. Мыфэдэу пшIэным имахьанэ, пшъашъэр былымым фэдэу къыбгурымыIоныр ары. Мыр къегъэшыпкъэжьы Зекерия Зихьни, ащ къетхыжьы: “Уасэ къызэратыгъэ тым, уэсахьэ кIуагъэхэм шIухьафытын зырыз ареты. Пшъашъэм ятэш нахьыжъым, ишыпхъу нахьыжъ иIэмэ, малъхъэ иIэмэ, пIур иІэмэ зэкІэми Iахь аратыщтыгъэ. Уасэу къатыгъэ Iашэр тым зэрихьаныр, шым тетIысхьаныр ашIохьайнэпэшхуагъ. ЫшнахьыкIэхэри а шым атетІысхьаныр, пшъашъэр амылъытэ фэдэу къагурыIощтыгъэ…3”

       Нычахьым нэуж мазэ горэ дэкIыгъэу нысэщэ мафэм ипIалъэ зэратыщтыгъэ. ПIалэм ренэу кIэлэ лъэныкъо лъыхъущтыгъэ, пшъэшъэ лъэныкъом джэуапыр атыщтыгъэ. Пшъэшъэ уныр пIалъэу къаIахыгъэм лъыкIэхьан пае, чэщы-мафэ имыIэу унэкIэ IапIэхэр агъэхьазырыщтыгъэ. Нысэм иIапIэхэр агъэхьазырыным пае уахътэ ящыкIэгъагъ. Пшъашъэм иIапIэхэм, ихьап-щыпхэм ягъэхьазырын цIыфыбэ хэлажьэщтыгъэ. Пшъэшъэгъухэр, шыпхъухэр, нанэхэр, тышыпхъухэр ыкIи ежь пшъашъэр. ПIэтехъохэр, техъо-кIэлъынхэр, чыхIанхэр, ошэкурхэр, шъхьантэхэр, джэхэшъо тедзэхэр ашIыщтыгъэх. ЧыхIэнхэм, ошэкурхэм аупIэIузэ аралъхьащт цыхэр, аупІэпІын, цыпхынкIэ апхыщтыгъэ, цы утынкIэ аутыныщтыгъэ, яIэхэмкIэ аупIэпIыщтыгъэх, агыкIыщтыгъэх, адытэщтыгъэх. Анахь макIэм, пIэ зэчIэлъэу зытIузыщ агъэхьазыщтыгъэ. Ахэм данэм хэшIыкIыгъэу, шъхьантэ тебзэхэр, пIэ техъохэр, чыхIэн тебзэхэр, ошэкур техъохэр хэдыкIыжьыгъэу акIыгъущтыгъэ. Анахь Iофы онтэгъухэр нысэхэм, ныхэм, унэгъу шъузыхэм ашIэщтыгъэ. Нахь псынкIэ Iофхэр пшъашъэхэм афагъэшъуашэщтыгъэ. Пшъашъэм иIахьылэу, иблагъэу иIэ пшъэшъэгъухэр къэкIони мэфэ пчагъэкIэ щыIэщтыгъэх, Iахъчи хэмылъэу.

        Адыгэхэр нысащэ кIонхэ зыхъукIэ, ыпэдэдэ анахь нэжъ-Iужъхэр, тхьэматэхэр зэрэугъоин, зэхэгущыIэщтыгъэх. Нысэ къащэн зыхъукIэ, ащ пае ищыкIэгъэ пстэури зэдеусэхэзэ, рахъухьэщтыгъэ. АпэрэмкIэ, мафэу нысащэр зытефэщтыр загъэунафэ нэужым, етIанэ хьакIэу къырагъэблэгъэщтхэм къэбарыр арагъэIущтыгъэ. Къуаджэм дэсхэм анахьжъхэм, тхьаматэхэр нэбгыритф-хы фэдиз упчIэжьэгъу ашIыщтыгъэ. Нахь Iофыр зэшIозгъэкIыщтхэм зыр тхьаматэу, зыр гуадзэу, модрэхэр куп мафэу унашъохэр афашIыщтыгъэх. Ащ фэшъхьафэу хьакIэщ зэфэсхэр зэхащэхэти, ашIэщтыр зэкIэ зэдагъэнафэщтыгъэ.

       Нысащэр ежьэным ыпэкIэ нысащэм кIорэ тхьаматэр агъэнафэщтыгъэ. Ащ Iофэу зэрахьащтхэр зэкIэ унашъо къышIыщтыгъэх. Тхьэмэтэ гуадзэри ащ игъусэщтыгъэ. Тхьэмэтэ пщэрыхьакIуи хадзыщтыгъэ. Пщэрахьэр нэмыкI Iоф имыIэу тхьамэтэм епхыгъэщтыгъэ. Ар егъэгъолъыжьыфэ шъхьарытыщтыгъэ. Къэмтэджызэ ыпэ, тэджыни тхьаматэм икъэтэджын паплъэщтыгъэ.

       Пшъашъэ къэшъокIо ыкIи кIэлэ къэшъокIо купхэми тхьаматэхэр джащ фэдэу афагъэнафэщтыгъэ. ХьатиякIори пэшIорыгъэшIэу хадзыщтыгъэ. ЩыкIагъэу щыIэхэр зэкIэ рагъэкъужьыным нысэщэ тхьэматэхэр алъыплъэщтыгъэх.

       Нысащэм кIоныхэу гъогу техьаныхэ зыхъухэкIэ, тхьаматэ зэрысырэ кум пшъэшъэ тхьаматэр, тхьаматэ гуадзэр, ныбжь зиIэ нахь хъулъфыгъэхэр, зыку зэдитIысхьащтыгъэх. ЗыдэкIощт къуаджэм зеблагъэхэкIэ, нысэщэ купыр зы чIыпIэ уцунхэшъ, чылэм дэхьанхэм ыпэкIэ, къуаджэм къызэрэсыгъэхэр, нэбгырэ тхьапш зэрэхъурэхэр афаIопщынэу, мэкъэгъэIу агъакIощтыгъэ. Нысэщэ купыр къуаджэм къыдагъэхьанэу зэрэфаехэм иIизын аIихыщтыгъэ. Кум къикIынхэм ыпэкIэ, нысэунэм щыщ ныбжь зиIэ нэбгырэ горэ нысащэхэм апэгъокIыти, къыригъэблагъэщтыгъэх. Нысэщэунэм мэкъэгъэIоу кIорэр пщырахь кIалъэм фэшъхьафыщтыгъэ.

       КIэлакIэхэр нэмыкI ку исыщтыгъэх, ахэми нахь ныбжьыкIэ горэ апэгъокIыщтыгъэ ыкIи къыригъэпсыхьыщтыгъэх. Нысэщэ гупыр ригъэблэгъэнэу, бзылъфыгъэрэ хъулъфыгъэрэ кухэм адэжь къуIумыхэу, кум укъикIыныр хабзэм щыщэу алъытэщтыгъэп.

       Шыкуш зэкIэткIэ е трактор реморкум исхэу нысащэ кIохэ зыщэты лъэхъаным кушъхьэр шэтырхэр афашIыщтыгъэ, кIоцIым нысэ тIысыпIэри иIэу. Кухэр заIатыжьхьэм, автобус, машинэхэр къызежьэхэм, нысащэ кIорэхэри нахь бэ хъухэу рагъэжьагъ, зекIонхэри нахь тынчы хъугъэ.

      Нысащэ зыкIохэкIэ, зы нэбгырэ е тIу агъэнафэти, пшъашъэм иIапIэу агъэхьазырыгъэхэр апчъыщтыгъэ. IапIэ пэпчъ тхыгъэ псэуми зы уасэ фалъытэщтыгъэ. Нысэм кIэлэ унэм ыхьырэ IапIэхэр ащ фэдэу апчъыныешъ, листэу тхьаматэхэм арагъашIэщтыгъэ ахэр зыфэдизхэр.

      Нысащэхэр къежьэжьыным ыпэкIэ унэгъухэмэ атрагощагъэ нысэщэ купыр Iэнэ шIыгъэхэм ащахьакIэщтыгъэх, былымхэр афаукIын, шхын зэфэшъхьафхэкIэ нысэщэ хьакIэхэр къагъэтхъэжьыщтыгъэх. Афэдиз хьакIэр зы унагъо щышхэщтыгъэхэп. Нысащэ кIорэхэри унагъо пэпчъ хьакIэ тхьапш фэхьакIэшъущтми пчъагъэу атрагуащэхэти, ахьакIэщтыгъэх. Шхыным инахьыбэр зыдэщыIэрэр нысэщэ уныр арыщтыгъэ. Ащ паекIэ, хьакIэ зиIэрэ бысымхэм нысэщэ унэми шхын рахэу хьакIэмэ афахьэу хъущтыгъэ.

      ЗылъэнкъокIи нысэ IапIэр кухэм къарашIахьыщтыгъэ. IэпIэ къихын сырэ нысэм ипхъуантэ къызысыкIэ, унэм ар къырамыщызэ, пхъуантэм, нысэм игупсэхэм ащыщ пшъашъэ горэхэр тетIысхьэхэти, пхъонтэ IэтыпкIэ къаIахыщтыгъэ. ГъэтэджыпкIэ къырамытэу, IапIэхэр зыдэлъ пхъуантэр къаратыщтыгъэп. ПчъэIупэми Iууцощтыгъэх кIэлэцIыкIу горэхэр. Нысэтын сыхьат е Iахъщэ тIэкIу горэ къарамытэу нысэр пшъэшъэ унэм къырагъэкIыщтыгъэп.

       Нэужым Iизын къаIахыти нысэр къыращыщтыгъэ. Нысэр унэм къизыщырэр шъаом анахь пэпблагъэ пщыкъор арыгъэ. Нысэр пчъэIупэм къызэрекIэу, кIэрахъор зэрызэу ыгъаозэ, унэм къыращыщтыгъэ.

       Нысэщэ купыр къоджэ дэкIыжьыпIэм къызысыкIэ, къоджэ кIалэхэм гъогур зэпагъэIыкIыщтыгъэ, кур рамгъэжьэжьы ашIоигъоу. Гъогум ыпэ зэпызыупкIыгъэ кIэлэ купым яныбджэгъугъэр нысэм гъогу ратын пае къоджэ кIэлэ Iахьэу пкIэ афашIыщтыгъэ. Нэужым кум нэбгырэ зы-тIу горэ нысэщэ купым къахэкIыти, къоджэ кIалэм джэгу къафашIыщтыгъэ. Амырымэ гъогу аратыщтыгъэп.

       Нысэр къэзыщэрэхэр къызэрэкIожьрэхэр кIалэм икъуаджэ дэсхэм къызалъэгъукIэ, гушIуапкIэ къаIахынэу аIоти, кIэлэ унэм псынкIэу къэбарыр нагъэсыщтыгъэ. Ащ фэшъхьафэуи, нысэр къащэу залъэгъукIэ, онджэкъэу унашъхьэм тетыгъэр къакъутэти къыратэкъохыщтыгъэ. Нысащэр зыщашIыщтыгъэ унагъом адыгэ быракъхэр унашъхьэхэм ащыпалъэщтыгъэ. Ар тинахьжъхэм къаIотэжьыщтыгъэ, нахь кIасэу къэтлъэгъужьыгъэр тызыщыпсэурэ тырку къэралыгъом ибыракъ нахь пIэтын уфимытэу зэрэхъугъагъэр ары.

       Нысэр къызагъэсыкIэ, шхончыкIэ, кIэрахъокIэ огум дэуаехэзэ, нысэр унэм ращэщтыгъэ. Нысэр пщыкъом ыIаплIэ исэу унэм къырихьащтыгъэ. Ау ар пэсэрэ зэманыр ары аущтэу зыщытыгъэр. Нэужым ханэжьи, нысэдакIо (нысэдис) иIэхэу, кум къызращырэм ыуж, унэм къыращэщтыгъэ. Пщынэ макъэр кIэтэу, къаIощтыгъэ зэкIэри тымышIэжьыми “уароооц, уаримооооц, уэдидаааа” аIом мэкъамэджэ зэдэжьыухэзэ, кIэрахъо фагъауэзэ, нысэр лъэгъунэм ращэщтыгъэ.

       Нысэр кум къыращэу, лэгъунэм ращэ зыхъурэм, ышъхьэ чы псыгъокIэ е бэщ псыгъожъыекIэ макIэу ео фэдэу зашIызэ, нысэм пхъашэу зырагъэлъэгъущтыгъэ. Ащ нысэр Iасэ хъуныр махьанэу фашIыщтыгъэ. Нысэр унэм изыщэрэхэм, нысэм ышъхьэ зи рамгъэоным пае, е щатырэ горэ е табэ фэдэу е алеминюм, е цІыкІоу Іэнэ сын горэ шъхьатехъо фэдэу даIыгъыщтыгъэ.

       Нысэр щэндакъым зыкIэлъыуцокIэ, ахъщэ жъгъэйхэр, коцы, шъоущыгъужъи, мыхэм ащыщым зэр нысэм ышъхьэ къыратэкъохыщтыгъэ. А къыратэкъохырэхэр кIэлэцIыкIухэм аугъоищтыгъэх.

       ХабзэмкIэ, нысэр зыдэщытыщтыр гъэхьазырыгъэу зы чыпIэ фыхахыщтыгъэ. КъаIотэжьы Кобл Бирамхэм япхъоу Iaгъухэ янысэ Щазие, Лъэпшъау Хъусен ыпхъу Фемихьан: Нысэр лэгъунэм зыращэкIэ щэндакъ4 зэраIорэ чIыпIэм рагъэуцощтыгъэ. Ар дэнэкъаз5 зыфаIорэ щыбзэ кIадэ фэдэ шэкIыр пхъэIэди6 гъэIагъэм къеупхъухыгъэу щэтыр фэдэу ашIыни, нысэр ащ чIэтыщтыгъэ. ЫкIыбыкIэ щэнт щытыщтыгъэ. Ихьэ-икIэ макIэ зыгъукIэ тетІысхьан пае.”

       Нысэ къызащэрэ мафэм, шъэІодэкIо унэм, пшъэшъэ – кIалэу нахь ныбжь зиIэхэр агъэкIони дае7 нысэ унэм къащэщтыгъэ. Дае нысэунэм лъэбэкъу ридзэн зыхъукIэ, пчъэ ихьапIэм дэжь, къулум данэ8 шэкIыр аубгъун, ащ тетэу рыкIозэ, гощэ унэу шъуз нахьыжъхэр зэрысым ращэщтыгъэ. А шэкIыр плъыжьырэ шъуцIэрэ зэхэлъэу щытыщтыгъэ. Нэужым гощэIанэ афагъэхьазырыни зэдэшхэщтыгъэх. А мэфэ дэдэм нысэр шъузым ахащэн, яIэкIхэр ыштэн, зэкIэкIон, Iэшхьэ зэтедзагъэу уцущтыгъэ.

       Нысащэм ящэнырэ (3) мафэм хьаблэм дэс нысэхэр, нысэщэ унэм щызэфэсых. НысакIэм мэстэ Iудан къыфаштэ, шэкI ныкъохэдыкIыгъэ горэ хырагъэдыкIы, иIэпэ-Iэсэныгъэм еплъыщтыгъэх. А мэстэ Iуданыр шIэжь-мафэ9 фэхъун пае нысэм къыратыжьы. Шхэным нысэр адашхэрэп. Iаныр, заIэтыжьы нэуж шъоурэ тхъурэ, е бэчмэзрэ тхъурэ зэхэлъэу IэхъуамбэкIэ зытIэкIу нысэм IуацIэлыщтыгъэ. Мыр ишIэнэу шIэныгъо зиещтыр инысэгъум ащыщ хъун фай, ау нысэгъу имыIэмэ, анахь фэблагъэ зы нысэ горэм ышIэщтыгъэ. Ащ ыбзэрэ ыжэрэ IэшIугъэ зэрэхъун фаер къыугъэшIэщтыгъэ.

       Нысащэ кIонхэ зыхъукІэ е къызыкIожьыхэкIэ апэ, къуаджэм унагъом къеблэгъагъэ зэкIэрэ, зэхэдз ямышIэу, Iэнэ-Iанэу агъашхэх. Тхьаматэхэр шъхьафэу, бзылъфыгъэхэр шъхьафэу, кIэлэ-гъуалэхэр зэу зэдагъашхэх. Ащ фэдэу Iэнэ пчъагъэхэр къагъэуцущтыгъэ, къызэблахъущтыгъэ.

       Тхьаматэ Iанэхэр, нахьыбэрэм зезыхьэщтыгъэр кIалэхэр ары, ау Iанэм атетхэр зэблэзыхъущтыгъэхэр, тхьаматэм апашхьэ изыгъэуцоу-изхыжьрэхэр пшъашъэхэр арыщтыгъэ. А Iофхэр зышIэрэхэр нысэр къызфащэгъэ унаъом иIахьылхэр, игъунэгъухэр, игупсэхэр арыщтыгъ. Пшъэшъэ хьакIэхэм Iоф арагъашIэщтыгъэп.

       Шхэн Iофыр аухы зыхъукIэ, чэщ джэгур аублэщтыгъэ. Унэхэр къаунэкIыжьыти, сэбахь зэманыр къэсыфэ, Iэзаныр къэджэфэ къашъощтыгъэх. Нысащэр зы мафэкIэ зэшIокIыщтыгъэп. Мэфитф-мэфихы фэдизрэ рекIокIыщтыгъэ, мэфипшIым блэкIырэ нысащэхэри хъущтыгъэ.

       Джэгур зырагъажьэу, чэщыр зыхэкIуатэкIэ, кIалэу къэзыщагъэр ишъэогъу игъусэу нысэ унэм къыщэжьыщтыгъэ. Нысэр, нысэдисыр, кIалэр, шъэодакIом нэмыкI нысэ унэм нэбгырэ къинэжьытыгъэп. Нысэдисым, кIэлэдакIом лэгъуныр къагъэгъунэщтыгъэ. Нахь нэжъ-Iужъхэр чэщ хэкIотагъэ нэс щысыщтыгъэх, хьакIэщхэм ащыгущыIэхэу, загъэпсэфэу.

       Нысэр къызэкIом ыуж, ащ IапIэу къыхьыгъэхэр, шIухьафтынэу къыхьыгъэхэр арагъэлъэгъущтыгъэ. Нысэм, унагъоу къызхэхьагъэ лъэпкъым щыщ зэпстэуми, анахь цIыкIум щегъэжьагъэу анахьыжъым нэсэу, шъаом анэш-атэшхэри дыхэтэу шIухьафтынхэр къафихьыныр хабзэм щыщыгъ. Нысэщэ тхьаматэмрэ ыгуадзэрэ шIухьафытыным хагъэныщтыгъэхэп. ШъэодакIори ханыщтыгъэп шIухьафтыным. Нысэм зы бохъджэ (нэтым фэдэу шIухьафтын зыкIоцIылъырэ) къыфихьыщтыгъэ. Нысэм къыхьыгъэ зыгорэ зыщалъэ зыхъукIэ, къызэрэфахьыгъэр къаIозэрэ нысэр агъэлъэпIэщтыгъэ. Къахьыгъэмни къэзыхьыгъэр арыщтыгъэ цIэрыIо хъунэу зыфэещтыгъэхэр.

       Нысэщэ джэгур амыухызэ, ыпэ къуаджэм дэс гощэ шъузхэр къаугъоих. Iанэхэр афагъэхьазыры. Нысэр гуащэм тыращэ, гощэ тещэ ашIы. Гуащэр щытхъушхохэр фишIызэ, нысэ тепчъэ10 ешIэмэ, нысэм тепчъэ, ымышIэрэмэ зышIэрэ горэ тепчъэ.

       Мары а нысэ тепчъэр хэкум къызэрикIыгъэм фэдэу непэ къытфэнагъ. Ар джырэ къэс къытлъызгъэсыгъэ Кобл Бирам Щазиер ары.

 

 

       НЫСЭ ТЕПЧЪЭ11

       Щыры щыры щыпэ

       О сэ ‘синысэ осэр’12 аIоу къакIоми

       Дышъэ плъыжьэр псэтэкIуа, одида.

       Дышъэ плъыжьэ IэкIтео сырещэ, одида.

       Уишъузыщи щыр напэу мэзекIуа, одида.

       ДэкIон иIэм гощэдаер мэгушIуа, одида.

       УигушIогъой, хъарзынэгоу дышъэгуа, одида.

       Огум итым мазэхэ зипшъэбгъуа, одида.

       Хышхом хидзэрэ тыгъэ нэбзие зинашъа, одида.

       Дыжьынэ чыIушхо тыгъэ хьажъум пэджэгуа, одида.

       КъахэджэгукIырэ уипщыпхъуа, одида.

       Пщыпхъу фэшIу нысэуи Тхьа уешIа, одида.

       Мэстапэхэ огъэшыпэ, тхаркъо щыпакIэхэ синыса, одида.

       О синысэм фэдэхэ дэмыса, кIэлэ закъоу дэсыми укъища, одида.

       Укъэзыщэ кIалэми удэжъа, одида.

       Уигощэ ныожъхэ огъашIуа, одида.

       Пщы фэшIу, пщыкъо фэшIу нысэуи Тхьа уешIа, одида.

       Данэ зыIулъэлъырэ лэныстэ, дышъэ зыфауIурэ алтыса, одида.

       Дае иунэм дарие бэ щызыбзэу,

       Зипщ иунэ дышъэ мыбзэ къэзыхьа, одида.

       Къихьэрэм гощэ щыс ебгъэIуа, одида.

      Псы зыIорэм тыжьыныбжьэм фиокIа, одида.

      ЫкIымы кIыбгъу- ныбгъоу зэбгъуа, одида.

      Ягулъытэ синысэми иуна, одида.

      Иунэшхуи щындакъ, одида.

      Чэтым фэдэу Iушъыпэу,

      Мэлым фэдэу Iушъабэу Тхьа уешIа, одида.

      Уи джэнакIэхэр темлашъуа,

      Тиунашъо пстэури имыха, одида.

      Пхъонч1ыпхъапэ умыгъэлъат,

      Уигу илъ пстэури умыІуат, одида.

      Цокъэ лъэпапцІэм урыкІоу,

      ТышкІуалэ умыхъуа, одида.

      Уянэ имысымы уимыхьа,

      Уихьагъэмэ зыгъэмсэфи укъекІыжь, одида.

      Нысэр унэм къызихьэрэ мафэм гощэжъ13 иIэмэ, иIалъмэкъыжъи ыштэти, “нысакIэр арэп нысэжъэр ары сыкъизыфыгъэр,” ыIомэ, тхьаусхэзэ ежьэжьыщтыгъэ. КIалэхэм ныор пхъэIанэм тырагъэтIысхьани къырахьакIызэ, агъэджэгу фэдэу зашIыщтыгъэ. Нахьыжъэр зэрамыуджэгъурэ хабзэм зэрэхэтыр къыуагъэшIэн пае иблагъэ горэм къэкIони кIалэмэ ахъщэ аритын къыщэфыжьыщтыгъэ. Мыщ гощэгъэудж раIощтыгъэ.

      Нысащэр заухырэ нэужым нысэм ищыгъынхэр шъэодакIом иунэ аригъахьыныешъ, пшъашъэу исыхэм зыфаерэ щыгъыныр хахыщтыгъэ. Загъорэхэм зи хамгъэзэу аратыщтыгъэ. Загъорэхэми шIэжьмафэ фэхъун пае, пхъотэ пэмыхьы ащымыхъугъ пае, зы щыгъын горэ хахын пхъуантэр афагъахьыжьыщтыгъэ. ШъэодакIом ишыпхъухэмрэ нысэмрэ нысащэм щегъэжьагъэу егъашIэми зэгупсэу зэфыщытыщтыгъэх. Ар щыгъу-пIастэм къыуфэщтыгъэ, нысэм ышъхьэгъусэ шъаоу зэрагъэшъэуагъэм пае.

      Нысэщэ ухыныр зэшIокIыгъэ зышIырэ шъэощэжьэр14 ары. Шъао защэжьыщт пчыхьэм тым ипыхъо-пыщэ нахьыжъхэр хьакIэщым е унэшхом щызэфэсых. Шъаор нысэищэм фэдэу “уароооооц, уаримооооооц, одидааааа… аIомэ, пщынэ макъэм дежъыухэзэрэ иунэ ращэжьы. ПаIор, укIытапхэ зишIын пае ынэIукIэ къырикъухызэ, зэхэс купым ахащэ. Анахьыжъым щегъэжьагъэу зэпстэуми аIэкI ещтэ. Нэужым къызэкIакIош, зандэу пчъэблым дэжь мэуцу. ЫнапIэ ыIэтэу ахаплъэрэп. Унашъор афэзышIырэ анахьыжъым, унашъохэр къыфешIы. Унагъо зэрэыхьагъэр, ихэтыкIэ фэсакъынэу зэрэщытын фаер, ежь ышъхьэфитыгъэ закъокIэ унагъо узэрэмыхъушъущтыр, хабзэр зэрищыкIагъэр, нахьыжъ-нахьыкIэ зэриIэр, джырэ нэужым ипшъэрылъ Iофыр зэрэхьылъэр… нэмыкIхэри тхыбзэ фэдэу зэкIужьэу унашъо къыфашIы. Нэужым Іизын къыраты къекIыжьы.

       А пчъыхьэм кIали-пшъашъи зэныбджэгъухэр зэхэтIысхьэхэшъ зэдашхэх, зэдэорщэрых, зэхэкIыжьых. Шъаор нысащэр заухырэ нэужырэ мэфэм кIэлъыкIорэ заулэм, унэм укъимыкIэу, уиныбджэгъухэм уакъыхэмыхьэу унэм уисыныр ашIохьайнапэ хъущтыгъэ. Нысащэр мощтэу кIэух мэхъу.

      Нысэр унагъом къызихьэрэ мафэм щегъэжьагъэм егъашIэми илIы ыпэ унэм къитэджэн фай. Игуащэ, ипщыпхъу, ипщ, ипщыкъо къызытэджырэм нэуж укъэтэджыныр хьайнэпэшхоу алъытэщтыгъэ. Ар зэ-тIо хъугъэмэ, зы сэбэб иIэнкIи мэхъу, аIон заушъэфыни, ау зылаузэрэ хъоу фежьэмэ, емысэзэ аIоныешъ, е пшыпхъум, е гуащэм игъокIэ риIощтыгъэ.

      ЗэлI-зэшъуз зэлъэхэмыхьаныр ыджырэ къэс Адыгэ унагъохэм щагъэфедагъ. Зэлъэхэхьан Іизын арамытэу игъашIэ зыухыгъэ анэ-атэхэр бэу щыIагъ. Джырэ лъэхъаным ар бгъэфедэн амали, уахъти агъотыжьырэп. КIо къэсы зэблэзыхъурэ хабзэм ащыщэу мэхъу.

     

      1Унаплъэ: Пшъашъэ зыфае зыгорэ унагъэм амышIэрэу щытмэ ар зэрагъэшIэн пае унагъор зытетыр зэбгъэшIэныр ары.

      2 Kaya, Y. Çerkesler I-II-II, Tarih – Mitoloji – Gelenek, İstanbul: Dahi yayıncılık, 2015

      3 Zekeriya, Z. a.g.e, s.53.

      4 Щэндакъ: Шıуцıэрэ плъыжьырэ зэхэлъ данэкIэ гъэIагъэу зыдэщытырэ кIыпIэм ицI.

      5 Дэнэкъаз: Щыбзэкıадэм фэдэу нэхъоу, упхырыплэу зы щэкI джыным ащыщ. Щэндакъым къырахъохырэ щэкIым ыцI.

      6 Пхъэ Iэди: Ыгъумагъэ Iапшъэ фэдизэ хъоу аупсызэ унаеу шIыгъэ пхъэ кIахьым ыцIэу щыт.

      7 Дае: Шэіодэкıо унэм ыс гуащэр ары. Еж мыкIоу унэгъу гуащэ бгъэкIоныр хабзэ.

      8 Кулымданэ: Данэм хэшIыкIыгъэ плъыжьы-шъукIэ зэхэлъэу, шъхьатегъо фэдиз хъурэ дэнэ щэкI.

      9 ШIэжь-маф: А мафэм фэгъэхыгъу гукъэкIыжь пшIыныр ары.

     10 Нысэ тепчъэ: Нысэ щытхъу орэд. Нысэ къызащэкІэ ыгуащэ, мэкъамэкІэ Іурыпчъэу риІуалІэрэ адыгэыгабзэкІэ орэд.

      11 Аужырэ сатырихэр мэкъамэкІэ къиІуагъэм хэмытэу, ыужым къиІотэжьыгъ. СинэкIубгъо адрэс, орэдым имэкъамэкIэ уедэIушъущт. https://www.youtube.com/watch?v=xBiFJ6Qk0Fc

      12 Нысэ уасэ: Нысэм фатыгэ уасэ ары.

      13 Гощэжъ: Гуащэм игуащэ ары.

      14 Шэощэжь: Шъаор, чэщым шэогък гуп зэхэтэу, пщынэ уеозэ, шэоунэм ипщыжьэу ятэ иунэ пщэжьыныр ары. Шэощэжьыр пчъыхьэм аIы.

 

Bu metni kaynak göstererek kullanabilirsiniz.