Abhazya’da 1917- 1921 Arası Dönem (1)

Rus İmparatorluğunun Yıkılması

27 Şubat ile 12 Mart 1917 arasında Rusya imparatorluğunun başkenti Petersburg’da ayaklanan işçi ve askerler yönetimi devirdi. Son Rus İmparatoru II. Nikola tahttan feragat etmek zorunda kaldı. Ülke yönetimini yeni kurulan geçici hükümet üstlendi.

Bu iktidar boşluğunda İmparatorluğa bağlı ülke ve bölgelerde bir yandan yerel ulusal örgütler oluşturulurken; diğer yandan da Rusya Geçici Hükümet’ine bağlı iktidar organlarıyla, Menşevik ve Bolşeviklerin etkisindeki işçi, köylü ve asker temsilcilerinden oluşan Sovyetler (Konseyler) arasında bir iktidar mücadelesi başladı.

Şubat Devrimi’nden sonra Geçici Hükümet Özel Kafkasya Komitesini (OZAKOM) kurdu. Bu gelişmeler sırasında 10 Mart 1917 tarihinde Abhazya’nın Sohum şehrinde Halk Temsilcileri Kongresi toplandı. Yörede Geçici Hükümet’in yerel iktidar organı olarak görev yapmak üzere, Aleksandr Şervaşidze’nin (Çaçba) başkanlığında bir Toplumsal Güvenlik Komitesi ve Tataş Marşan’ın yönetiminde yerel milis (polis) gücü oluşturuldu. Sohum, Gudauta ve Oçamçıra ilçelerinde Yurttaş İcra Komiteleri kurulmaya başlandı.[i]

Dağlı Birliğine Eğilim

Kafkasya Dağlı Halklarının 1. Kurultayı, 1 Mayıs 1917 tarihinde Terek (Osetya) bölgesinin merkezi Vladikafkas’ta çalışmalarına başladı. Karadeniz’den Hazar Denizi’ne kadar ülkenin tüm yerli halklarını temsil eden delegelerin dokuz gün süren çalışmaları sonucu “Kafkasya Dağlıları Birliği” daimi temsiliyeti seçilen “Merkez İcra Komitesi”ne verildi.

Kafkasya Dağlı Halklarının 2. Kurultayı’nın Eylül ayında Dağıstan’ın Andi köyünde toplanması kararlaştırıldı. 1-9 Mayıs 1917 tarihleri arasında Vladikafkas'taki 1. Kurultay’da oluşturulan Kafkasya Dağlı Halklar Birliği (KDHB), hızlı biçimde Kuzey Kafkasya'nın bütün bölgelerinde çalışmalar başlattı. Birliğin Merkez İcra Komitesi, Abhaz halkının milli örgütlenmesine yardımcı olmak üzere, daha sonra Abhazya'da önemli görevler üstlenecek olan genç Çeçen aydını Aslanbek Şerip’i[ii] görevlendirdi.

Ağustos 1917’de Kafkasya Dağlıları Birliği Merkez İcra Komitesi, bölgelerdeki icra komitelerine birer mektup göndererek, 20 Ağustos 1917’de Dağıstan bölgesinin Andi yöresinde yapılması kararlaştırılan Kafkasya Dağlı Halklarının 2. Kurultayı ile ilgili esasları bildirdi. Ağustos ayı boyunca toplantılar yapıldı ve delegeler seçildi. Abhazya’yı, Merkez İcra Komitesi’nin Abhazya Üyesi Simon Basarya temsil ediyordu. Kafkasya Dağlıları Birliği yetkilisi Çeçen Aslanbek Şerip defalarca bölgeye gelmiş, Bzıp ve Samırzakan’daki köylü toplantılarında konuşma yapmış ve Abhazların kendi kaderini belirlemesi ile ilgili konuyu gündeme taşımıştı.

Bir görgü tanığı o günkü olayları şöyle yazmıştır: “Hatırlıyorum, Abhaz köylüleri toplantısında bu konuyu konuşmak üzere Lıhnı’ya Şerip ve Basarya gelmişti. Şerip kandaş ağabey ve Dağlı Hükümeti temsilcisi olarak takdim edilmişti. Rusça hararetli bir konuşma yaptı ve konuşması daha sonra Abazacaya da çevrildi. Hakikaten belagat sanatını iyi kullanıyor, heyecanla konuşuyordu. Abhazların önünde Şerip meaalen demişti ki: ‘Abhazlar, Kuzey Kafkasya dağlılarının bedeninin dağın bu tarafında kalan kısmıdır ve Abhazlar ile Kuzey Kafkasya dağlılarının kardeşlik duygusu, aralarında duran soğuk Kafkas dağlarını eritebilecek ve birleşmeleri için her türlü engeli ortadan kaldırabilecek güçtedir.’ Tüm Abhazya’da Abhaz Halk Temsilciler Kurultayı ve kararları bu ruhla hazırlanmıştı.”

Kafkasya Dağlıları Birliği Merkez İcra Komitesi tarafından Abhaz halkının milli örgütlenmesine yardımcı olmak üzere Sohum yöresine gönderilmiş olan genç Çeçen aydını Aslanbek Şerip, 18 Eylül 1917 tarihinde Reşidhan Kaplan’a Sohum’dan gönderdiği rapor-mektupta şunları yazıyordu: “Abhaz sorunu mutlu bir şekilde sonuçlandı. Sadece bir konuda uyarıda bulunmak istiyorum. Abhaz halkı, topraklarının kendine özgü durumu, prens ve soyluların varlığı, gibi nedenlerle, kendi iç yaşamı ve ilişkileri ile ilgili söylem ve eylemlere son derece kıskanç ve kuşkulu bir biçimde yaklaşıyor…”

 Aslanbek Şerip, mektubunda daha sonra, Kafkasya Dağlıları Birliği'nin idari değil, politik bir birlik olduğunun vurgulanmasının gerekli oldu­ğunu belirterek, Birliğin demokratik politik çizgisine ve özerkliğe saygı duyulduğunu ifade ediyordu. Şerip, yörede bir Abhaz Milli Komitesi oluşturulması hususunu propaganda ettiğini, ancak mevcut koşullar nedeniyle henüz resmen icrasına geçmediğini de belirtiyor. Aslanbek Şerip, Abhazya yöresindeki durum ve buradaki politik çalışmalarıyla ilgili olarak Kafkasya Dağlıları Birliği Merkez İcra Komitesi'ne başlıcaları 24 Eylül ve 24 Ekimde olmak üzere birkaç rapor daha göndermiş, Abhaz Halk Kongresi'nin 8 Kasım'da toplanmasında rol oynayarak Kongrenin sekreterliğini yapmıştır.[iii]

Bu arada 18-20 Eylül 1917 tarihleri arasında Dağıstan Bölgesi’nin Andi yöresinde Kafkasya Dağlı Halklarının 2. Kurultayı düzenlendi. Kurultay sonunda Kuzey Kafkasya Halk Cumhuriyeti’nin kurulmasına karar verildi.

Güney-Doğu İttifakı

Kısa bir süre sonra, A.G. Şervaşidze liderliğindeki Abhaz Halk temsilcileri Vladikafkas’a ziyarette bulundu. 20 Ekim 1917 tarihinde, Güneydoğu Kazakları, Kafkasya Dağlıları ve Hür Step Halkları ile “İttifak sözleşmesi” imzalanarak Güney-Doğu İttifakı (GDİ) kuruldu.

Bu bağlamda, Abhaz temsilcilerinin de aktif katılımı ile 16 Kasım’da Yekaterinodar’da (Krasnodar) “Güney-Doğu İttifakının Birleşik Hükümeti” faaliyetlerine başladı. İttifak üyeleri: Don, Kuban, Tersk, Astrahan, Ural Kozak Birlikleri; Kuzey Kafkasya, Dağıstan, Abhazya ve Zakatala bölgesi dağlıları ve Astrahan ile Stavropol vilayetlerinin özgür bozkır halkları idi.[iv]

28 Kasım 1917’de kabul edilen “Güney-Doğu İttifakı Birleşik Hükümeti’nin Beyannamesi”nde şunlar özellikle belirtilmiştir: “Demokratik Federal Cumhuriyet statüsünü Rusya’nın devlet yapısına en uygun model kabul eden Güney-Doğu İttifakı, faaliyetlerinde federatif yönetimi destekleyecektir. İttifak, üyelerine, dahili yaşamlarında tam bağımsızlığı garanti ederken, gelecekte Rusya Demokratik Federal Cumhuriyeti’nin bağımsız eyaletleri olarak yapılanmalarına tüm varlığı ile destekçi olmayı taahhüt eder.”[v]

Dağlı Hükümetini kurmuş olan Kafkasya Dağlıları Birliği de Güney-Doğu İttifakına dâhildi. 1917 sonu ile 1918 başında bu ittifakta Abhazya’yı Simon Aşkhatsaa temsil ediyordu.

Birinci Abhaz Halk Konseyinin Kurulması

20 Eylül 1917'de Andi'de (Dağıstan) bir araya gelen ve aralarında Abhazya'dan delegelerin de bulunduğu KDH'nın 2. Kurultayı’nın hemen ardından 8 Kasım 1917’de, Sohum Abhaz Halk Meclisi’nde yeni gerçek siyasi güç ve fiili hükümet organı olan “Abhaz Halk Konseyi” (AHK) kuruldu. Birinci AHK’ne Simon Basarya başkanlık etti. Aynı gün, 8 Kasım’da S. Basarya, A. Şerip, M. Tsaguria, Mikhail Tarnaa, D. Alania, A. Şervaşidze (Çaçba), T. Marşanya (Marşan) tarafından hazırlanan “Deklarasyon” ve “Abhaz Halk Konseyi Anayasası” kabul edilmiştir.

Bu belgelerde Abhaz halkının kendi kaderini kendinin belirlemesinden söz edilmiştir. Kurultay Deklarasyonunda AHK’nin görevleri şöyle tespit edilmiştir: “Birçok şeyin temelden yıkıldığı ve birçoğunun yeniden inşa edildiği, tüm Rusya’nın ve dolaysıyla Abhazya’nın yaşam şartlarının ve ortamının kökten değiştiği endişe duyduğumuz bir dönemdeyiz. Rusya2nın yeniden yapılandırılması esnasında hiçbir halkın unutulmaması, hak ve çıkarlarının her türlü saldırıya karşı korunması konusunda hassas olunması gerekmektedir. Abhaz Halkı, hakkını savunması gereken bir durum zuhur ettiğinde kardeşlerinin -Kuzey Kafkasya ve Dağıstan dağlılarının- kendilerini destekleyeceğinden emindir. Abhaz Halk Konseyi’nin önemli görevlerinden biri, Abhaz halkının kendi kaderini kendinin belirlemesi için gereken çalışmaları yapmaktır.”

Ardından Abhaz Halk Konseyi’nin Anayasası yürürlüğe girdi. Kongrede kabul edilen “Abhaz Halk Konseyi Anayasası” şu hükümleri içeriyordu:

1. Abhaz Halk Konseyi, Abhaz halkıyla bütünleşmiş milli-politik bir örgüttür.
2. Abhaz Halk Konseyi, Hükümetle, idari kurumlarla ve sosyo-politik örgütlerle olan ilişkilerinde Abhaz halkının sözcüsü ve temsilcisidir.
3. Abhaz Halk Konseyi, Abhaz halkı adına genel kongre karşısında sorumludur.
4. Abhaz Halk Konseyi’nin görevleri:

• Devrimin kazanımlarının sağlamlaştırılması ve savunulması; politik eğitim ve halk yığınlarının örgütlenmesi; anarşiye ve karşı devrime karşı mücadele.
• Abhaz halkının siyasi haklarının, milli ve kültürel-ekonomik yararlarının savunulması.
• Abhaz halkının özyönetimi için hazırlık çalışmalarının yapılması.
• Kafkasya Dağlıları Birliği ile Abhaz halkı arasındaki bağları sağlamlaştırma, destekleme ve bu birliğin merkez icra komitesinin tedbir, karar ve politik sloganlarının yaşama geçirilmesi.
• Abhaz halkınca belirlenen güncel sorunlar konusunda faaliyet gösterilmesi

1. Yöre Komitesi, Komiserler ve diğer idari kurum ve kişilerin görevleri üzerlerinde bırakılmaktadır. Fakat bu kurum ve kişiler Abhazya ile ilgili görev ve çalışmalarının verimli sonuçlara ulaşabilmesi için Abhaz Halk Konseyi ile ilişkiye geçmek zorundadırlar.
2. Abhaz Halk Konseyi, mevcut idari kurumlar ile sosyo-politik örgütlerin varlıklarını ve yetkilerini, bunlar halkın kendi kendine yönetme hakkına ve demokratik ilkelere uydukları ölçüde kabul etmektedir.
3. Ulusal yararların korunması esnasında, kişisel yararlara dokunan hususlar Yöre Komitesi, Yönetim Genel Kongresi veya Kongre’nin ilgili tarafınca karara bağlanmak zorundadır.
4. Abhaz Halk Konseyi, Yöre Komitesi’nde ve gerek duyulduğu takdirde diğer yerel idari veya sosyo- politik örgütlerde temsilciler bulundurabilir.
5. Halk Konseyi, Abhaz Halk Meclisi Genel Kurulu’nca çıkarılan kararnameleri yaşama geçirmek zorundadır.
6. Konsey, çalışmaları hakkında Abhaz Halk Meclisi Genel Kurul’una rapor verir. Konsey, inisiyatif kullanmayı gerektiren ve çok kısa bir süre içinde çözümlenmesi gereken sorunlardaki eylem ve çalışmaları hakkında da kongreye rapor vermek zorundadır.
7. Konsey, seçim yapılmaksızın bazı kişileri Konsey’e dâhil etme hakkına sahiptir. Ancak atanan üyeler, Genel Kurul tarafından onaylanıncaya kadar sadece istişari olarak oy kullanabilirler.
8. Konsey, kendi içinde başkan, üç başkan yardımcısı, sekreter ve veznedardan oluşan Başkanlık Kurulu’nu oluşturur. Başkanlık Kurulu genel kongre tarafından onanır.
9. Konsey, gerek duyulduğunda özel sorunlar için eğitim, din, finans, toprak, vb. konularda bölümler oluşturabilir. Bu bölümlerin çalışmalarında konsey üyesi ya da konsey tarafından çağrılmış üyeler dışında bulunan kişiler de görevlendirilebilirler.
10. Konsey’de çoğunluk (başkan da dâhil) üyelerin ½’sinin bulunmasıyla sağlanır ve sadece çoğunluğun oyuyla karar verilir. Oyların eşit olması halinde, başkanın oyu çoğunluğun bulunduğu yanı belirler.
11. Konsey, iç düzenlemelerini sağlayacak olan talimatname ve tüzüğü, kongrede kabul edilen bildiri ve Anayasa’ya uygun olmak koşuluyla kendisi hazırlayacaktır.
12. Bütün üyeler ve bir bütün olarak Halk Konseyi, faaliyetlerinde, yürürlükte olan deklerasyona ve Anayasa’ya bağlı kalmayı taahhüt etmiş bulunmaktadırlar.

Kongre Başkanı Simon Basarya; Sekreter: M. Tsaguria, D. Alania ve M. Tarnaa; Raportör Aslanbek Şerip.”[vi]

Abhazya'nın kendi özgür iradesiyle, aydınları önderliğinde Kuzey Kafkasyalılar’ın ilk büyük siyasi birliğine katılımı böylece tarihe not düşüldü. Stanislav Lakoba'nın deyimiyle ilk parlamentomuz olan AHK'nin temsilcisi, 19 Kasım 1917'de Gürcü Halk Konseyi'nin (GHK) kuruluşu sebebiyle Konsey adına tebriklerini ilettiği kutlama mesajında Abhazya'yı Kafkasya Dağlıları Birliği içerisinde tanımlıyordu.[vii]

Kurultayın yapıldığı tarihte Sohum’a 4. Devlet Duma’sı mebusu ünlü Gürcü sosyal demokrat Akaki Çhenkeli ve diğer siyaset adamları da geldi. Mikhail Tarnaa bu gelişi şu sözlerle anlatıyor:”Onların muhtemelen Abhazya’nın Kafkasya Dağlıları Birliği devleti ile birleşmeye hazırlandığından haberleri vardı ve özellikle bu birleşmeyi engellemeye gelmişlerdi.”

Kurultayda heyecanlı konuşmalar yapıldı. Çhenkeli, Abhazlar’ı kararından döndürmek için gösterdiği tüm çabaya rağmen, Kurultay’ın, Abhazya’yı Kafkasya Dağlıları Birliği devleti ile birleştirme kararını engelleyemedi. Söz konusu kurultay kararı, kilise konusunda olduğu gibi Galliler’in Gürcistan tarafını desteklemeleri ve Gürcistan ile birleşme olmadığı takdirde Abhazya’dan ayrılmakla tehdit etmesine rağmen oy çokluğu ile kabul edildi.[viii]

O dönemde Samırzakan’da ağırlıklı olarak Abhazların asimilasyon süreci devam etmekte, karma Abhaz-Megrel nüfusu yaşamaktaydı. Samırzakan bölgesi, A. Çhenkeli’nin yanı sıra asimile olmuş ve sadece köken olarak Abhaz olan prens Arzakan (Dmitri) Emuhvari (Eymhaa), Lado (Vladimir) Emuhvari(Eymhaa) ve hukukçu Grigori Zuhbaya (Zuhba) gibi Menşeviklerin siyasi vesayeti altında idi. Fakat tüm gayretlerine rağmen istediklerini gerçekleştiremediler.[ix]

Buna karşın Abhaz Halk Kongresi oy çokluğuyla Kafkasya Dağlıları Birliği’ne katılma kararını yineledi. 1917 yılı sonu ve 1918 yılının başlarında Kafkasya Dağlıları Birliği Hükümeti’nde Abhazya’yı önce Simon Basarya, sonra da Simon Aşkhatsaa temsil etti.

19 Kasım 1917’de Abhaz Halk Konseyi Başkanı Aleksandr Çaçba (Şervaşidze) Tiflis’e giderek Gürcü Milli Konseyi’nin açılış toplantısında bir konuşma yaptı: “Sizleri Abhaz Halk Konseyi adına selamlamaktan onur duyarım. Kafkasya Dağlıları Birliği’nin bir parçası olan Abhaz Halkı, güzel Gürcistan’ın kendi kaderini kendisi belirleme yolunda atmış olduğu bu ilk adımı kutluyor. Abhazlar kuzeydeki kardeşleriyle birleşmeyi düşündüklerinden, soylu Gürcü halkını da Kafkasya halklarının genel birliğine katılmaya ikna etmek istiyorlar. Abhazya gelecekte, Kafkasya Dağlıları Birliği’nin eşit hukuklu ve kendi kendini yönetme hakkına sahip bir üyesi olmayı tasarlamaktadır.”[x]

Geçici dağlı hükümeti, Abhazya Vladikafkas’dan uzak olmasına rağmen bölgeye siyasi nüfuzunu ulaştırmış; 1917’nin Aralık sonundan itibaren ise otoritesini müessir kılmıştır. Bu dönemde “Dört yüz kişilik Abhaz süvari alayının oluşturulması” kararlaştırıldı. Halk Kurultayı’na bağlı bu askeri birlik, cepheden Sohum’a dönmüş olan Kafkasya “Dikoy” müfrezesi Çerkes alayının Abhaz süvarilerinden oluşturuldu. Bu birlik Kafkasya Dağlıları Birliği devleti silahlı kuvvetlerinin bir parçası oldu.

Abhaz Halk Konseyi, Gürcistan Milli Konseyi’nden önce kurulmuştu ve organizasyon bakımından Kafkasya Dağlıları Birliği’ne bağlıydı. Ancak Kuzey Kafkasya’daki iç savaşın şiddetlenmesiyle bu bağlar zayıfladı.[xi]

9 Şubat 1918 Anlaşması

9 Şubat 1918’de Tiflis’te Abhaz Halk Konseyi(AHK) ile Gürcistan Halk Meclisi(GHM) arasında bir toplantı düzenlendi. Prens A.G. Şervaşidze (Çaçba) başkanlığındaki Abhaz delegasyonu “Gürcistan ile eşit statüde sadece iyi komşuluk ilişkisi” kurmaya çabaladı. Gürcistan Halk Meclisi Başkanı A. Çhenkeli, Aleksandr Şervaşidze (Çaçba) ile görüşmelerinde Abhazya’nın, Kafkasya Dağlıları Birliği’nden çıkmasını gündeme getirmeye çalıştı. Aynı gün içerisinde AHK ile GHM arasında “İngur Nehri’nden Mzımta Nehri’ne kadar olan sınırlarda Abhazya’nın bütünlüğünün” kabul edildiği ve “Gürcistan ile Abhazya arasında ilişkilerin kurulmasına” ilişkin “anlaşma” akdedildi. Anlaşma aşağıda belirtilen üç maddeyi içeriyordu:

“1) İngur Nehri’nden Mzımta Nehri’ne kadar Abhazya ve Samırzakan veya şimdiki Sohum bölgesini kapsayacak şekilde bölünmez bütün Abhazya oluşturulacaktır.

2) Bir bütün halindeki Abhazya’nın gelecek siyasi yapısı, demokratik zeminde toplanacak Abhazya Kuruluş Kurultayı’nda halkın kendi kaderini kendisinin belirlemesi ilkesi esas alınarak belirlenecektir.

3) Abhazya ve Gürcistan diğer ulusal devletlerle siyasi ilişkiler kurmak istemeleri durumunda, konuyu kendi aralarında önceden müzakere edecektir.

Bu belge ile Abhazya ve Gürcistan arasında ancak eşit statüde ilişkilerin kurulması öngörülüyordu.”

Bazı Gürcü tarihçiler, 9 Şubat 1918 tarihli bu anlaşmayı kendilerine göre yorumlayarak, bu dönemden itibaren “Abhazya’ya Gürcistan bünyesinde geniş özerklik tanındığı” iddiasında bulunmaktadırlar ki gerçekle ilgisi yoktur.

Birincisi, belgede özerklik ile ilgili tek sözcük dahi yoktur. İkincisi, 9 Şubat 1918’de Gürcistan henüz “bağımsız devlet” olarak ilan edilmemiş olup, Ermenistan ve Azerbaycan ile birlikte Transkafkasya Demokratik Federal Cumhuriyet’ine dâhildi.

Gürcistan kendisi bağımsız devlet değilken; Abhazya ise Kafkasya Dağlıları Birliği bünyesinde yer alırken, Gürcistan Abhazya’ya hangi statüsüyle geniş özerklik verecekti?

Kaldı ki anlaşmanın ikinci maddesinde, “bir bütün halindeki Abhazya’nın gelecek siyasi yapısı, demokratik zeminde toplanacak Abhazya’nın Kuruluş Kurultayı’nda belirlenecektir” şeklinde açık bir ifade yer alırken.

“Abhazya’nın gelecek siyasi yapısı” ile ilgili konu o dönemde çözümlenmedi.[xii]

Bu metni kaynak göstererek kullanabilirsiniz.